ژنان و چالاكوانی مەدەنی لە كەركوك بەسەر دوو بەرەی دژ و تەبادا دابەشبون لە پرسی پڕۆژه‌یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانیدا، ئەوەش بەرلەوەی ئەو پرسە ببێتە جێی ململانێی نێو هۆڵی پەرلەمانی عیراق، كە چاوەڕواندەكرێت ئایین، مەزهەب و رەگەز، ململانێ لەسەر ئەو پڕۆژەیە توندتربكەن.
لە 4ی ئابی رابردوو، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عیراق، پڕۆژه‌یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانی په‌سه‌ندكرد و ره‌وانه‌ی په‌رله‌مانی كرد. تیایدا دروستكردنی پەناگەی تایبەت بۆ ژنانی هەڕەشەلێكرا، دامەزراندنی دادگای تایبەت بۆ كەیسی توندوتیژیی و دیاریكردنی سزادانی ئەوانەی توندوتیژی دەكەن بەشێكی گرنگیەتی.
پڕۆژە یاساكە
پڕۆژە یاساكە لە 21 بەند و حوکمی سزادان پێكدێت، بەگشتی ئامانج لە دەركردنی، پاراستنی خێزانە، بەتایبەت ژنان و منداڵان کە بە "چینە لاوازەکەی" کۆمەڵگا ئاماژەیان پێکراوە.
هەر به‌پێی پڕۆژەكە لیژنه‌یه‌كی باڵا له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌وه پێكده‌هێنرێت به‌ناوی "لیژنه‌ی باڵا بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانی" به سه‌رۆكایه‌تی وه‌زیری كارو كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی. هه‌روه‌ها فه‌رمانگه‌یه‌ك به‌ناوی "به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی پاراستنی خێزان" له وه‌زاره‌تی ناوخۆ دادەمەزرێت، له‌گه‌ڵ پێكهێنانی دادگایه‌كی تایبه‌تمه‌ند بۆ لێكۆڵینه‌وه له دۆسیه‌كانی توندوتیژی خێزانی.
دیاریكردنی سزای ماددی و زیندانیكردن بەشێكی تری پڕۆژە یاساكەیە.
هەروەها پڕۆژه‌یاساكه حكومه‌ت ناچار ده‌كات به كردنه‌وه‌ی چه‌ندین سه‌نتەر و شێڵته‌ر بۆ پاراستن و له‌خۆگرتنی قوربانییانی توندوتیژی خێزانی له به‌غدا و پارێزگاكانی تر.
جگە لە بەغداد و هەرێمی كوردستان، لە كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆك هیچ پەناگەیەك بۆ ژنە هەڕەشەلێكراوەكان نییە، ئەوەش وەك پێویستییەكی یاساكە نیشاندراوە.
لیژنه‌ی كاروباری ژنان و خێزان له په‌رله‌مانی عیراق، 4ی ئاب به‌یاننامه‌كیان بڵاوكرده‌وه و وێڕای ده‌ستخۆشی له حكومه‌ت، داواكاربون به زویی پڕۆژه‌یاساكه بگاته په‌رله‌مان، تا راپۆرتی كۆتایی ئاماده‌بكه‌ن و بخرێته به‌رنامه‌ی كاره‌وه، به ئامانجی گفتوگۆ و په‌سه‌ندكردنی.
له‌و به‌یاننامه‌یه‌دا، ئاماژه به‌وه‌شكراوه گفتوگۆی پڕۆژه‌یاساكه له كاتێكدایه، بارودۆخێكی "هه‌ستیار و مه‌ترسیدار" هه‌یه، له زیادبونی كێشه و توندوتیژی خێزانی، به‌هۆی كێشه دارایی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه، به تایبه‌ت له سه‌رده‌می كۆرۆنادا.
یوسرا رەجەب، نوێنەرێكی سلێمانی لە پەرلەمانی عیراق، بە (كەركوك ناو)ی وت "ھێشتا پڕۆژە یاساکە نەهاتۆتە ناو هۆڵی پەرلەمانەوە بۆ گفتوگۆ، بەڵام هەر لەئێستاوە دژایەتی زۆر دەكرێت".
توندوتیژی بۆتە فشار بۆ پەلەكردن لە پەسەندكردنی پڕۆژەكە
فشارە ناوخۆیی و دەرەكییەكان هۆكارێكی پەلەكردنن لە پەسەندكردنی ئەو پڕۆژە یاسایە، ئەوەش بەهۆی زیادبونی حاڵەتەكانی توندوتیژی خێزانی لە عیراق، بەتایبەت لە دوای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا و لە ساتی كەرەنتینەدا.
به‌پێی ئاماره‌كانی وه‌زاره‌تی ناوخۆی عیراق، له شه‌ش مانگی سه‌ره‌تای ئه‌مساڵدا زیاتر له پێنج هه‌زار دۆسیه‌ی توندوتیژی خێزانی هه‌بون. له‌و ئاماره‌دا هاتووه توندوتیژی مێرد به‌رانبه‌ر هاوسه‌ره‌كه‌ی زیاتر له سێ هه‌زار و 600 دۆسیه و توندوتیژی ژن به‌رانبه‌ر به مێردیش زیاتر له 450 دۆسیه بون.
ئەوەش هۆكار بوو بۆ ئەوەی لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا، چوار رێکخراوی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، له به‌یاننامه‌یه‌كدا نیگه‌رانی خۆیان ده‌ربڕی به‌هۆی زیادبونی توندوتیژییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان لە عیراق، له مامەڵەی خراپ لەلایەن هاوسەر، سوتاندن و خۆسوتاندن، بریندارکردنی خود، گێچەڵی سێکسی بۆ سەر نەوجەوانان و خۆکوشتنی ژنان.
ئەو رێكخراوانە: سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان، رێکخراوی مافی مرۆڤ، یونسێف، دەستەی ژنانی نەتەوە یەکگرتووەکان، جەختیانكردەوە "پێویستە لە عیراق یاسایەک هەبێت بۆ بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانی و بە سزاگەیاندنی تاوانباران".
ئەوەش لەكاتێكدایە به‌پێی ئاماره‌كانی ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری، تەنیا لە نەینەوا و لە ماوەی كەرەنتینەدا زیاتر له 85 سكاڵا دژی توندوتیژی خێزانی تۆماركراون.
هاوكات بەپێی راپرسییەكی فەرمانگەی بەهێزكردنی تواناكانی ژنان لە عیراق، سەر بە ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق، دەركەوتووە هەریەک لە پارێزگاكانی كەركوك، دهۆك و نەینەوا زۆرترین رێژەی توندوتیژی خێزانییان تیادا تۆمارکراوە.
راپرسییەكە لە 11 پارێزگای عیراق كراوە و بەپێی دەرئەنجامەكەی 123 ژن ئاماژەیان بەوەداوە لە ژێر فشار و توندوتیژی خێزانیدا هەوڵی خۆكوشتنیانداوە.
دژ و تەبا لە كەركوكەوە
لە 26ی ئابی رابردوو، ژمارەیەك لە رێكخراوەكانی ژنان و كۆمەڵی مەدەنی و چالاكوانانی مافی مرۆڤ كۆبونەوە و تیایدا دەق و ماددەكانی پڕۆژەكەیان تاوتوێكرد، ئەوەش دوای داوایەكی سەرۆكایەتی پەرلەمان هات بۆ ناردنی تێبینی و سرنجی رێكخراوەكان.
سرود ئەحمەد، لێپرسراوی لقی كەركوكی كۆمەڵەی هیوای عیراقی، بە (كەركوك ناو)ی وت "ئەم یاسایە ئاشتەوایی دەهێنێتە ناو خێزانەوە، ئێمە پێمانوایە کە خێزان بە هەبونی یاسایەکی لەم جۆرە لە دەوری یەکتر کۆدەبنەوە و دەتوانن هەست بە سەلامەتی بکەن بەرامبەر یەکتر".
"یاساکە پێویستی بە هەندێک پێشخستن و گۆڕانکارییە، بۆ ئەمەش دەبێت سود لە ئەزمونەکانی هەرێمی کوردستان وەربگرین، ئەو کێشە و بەربەستانەی هاتونەتە رێیان، تا ئێمە رەچاویان بکەین تا خۆمان دوبارەیان نەکەینەوە"، سرود وایوت.
سزاكانی نێو یاساكە، خۆی لە سزای ماددیدا دەبینێتەوە، كە لە سێ ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە پێنج ملیۆن زیاتر نەبێت، یان بە زیندانیكردن سزادەدرێت كە لە مانگێك كەمتر نەبێت و لە ساڵێك زیاتر نەبێت.
ئینتیسار کەریم، چالاكوانی ژنان و بەشداربوی كۆبونەوەی كۆمەڵەی هیوا عیراقی، وتی "هەرچەندە ئێمە سەد لە 100 لەگەڵ دەقەکانی یاساکەدا هاوڕانین، وایدەبینین لە هەندێک بەشدا زیادەڕۆیی کراوە، بەڵام پێمانباشترە هەوڵبدەین تا جێبەجێبکرێت، چونکە ئەگەر یاسا نەبێت ناتوانین رێگری لە زیادبونی حاڵەتەكانی توندوتیژی بكەین".
چونکە ئەگەر یاسا نەبێت ناتوانین رێگری لە زیادبونی حاڵەتەكانی توندوتیژی بكەین
لە دەقی سێیەم و شەشەمی پڕۆژە یاساكەدا باس لە پێكهێنانی لیژنەی تایبەت بە كەیسەكانی توندوتیژیی و هەروەها دادگا و دادوەری تایبەت دەكات بۆ ئەو پرسانە.
ئینتیسار وتی "ئەم دەقانە کێشەی تیایە، چونكە ئێمە لە بنەڕەتدا دادوەرەکانمان پیاون و ژنی دادوەرمان نییە، ژنان کاتێک داوای یاسایی تۆمار دەکەن ناتوانن بە تەواوی باسی کێشەکانیان لە بەردەم دادوەر، یان پۆلیسی پیاودا بكەن، بۆیە ئەوان پێویستیان بەوەیە ژن لەناو لیژنە و دادگا و پۆلیسدا دەستبەکاربن".
ئەوەش لەكاتێكدایە لە یاساكەدا بە دیاریکراوی نەنوسراوە کە پێویستە دادوەران و ستافی لیژنەکە ژن بن.
بەڵام لەگەڵ ئەو تێبینییانەشدا، ئینتیسار وتی "هێشتا سورن لەسەر گرنگی هەبونی وەها یاسایەک".
دکتۆر محەمەد نەسرەدین سەعدون، پزیشک و چالاکوانی سیاسی و ئەندامی بەشداربوی کۆبونەوەکە، پێیوایە ئەو پڕۆژەیە زۆر لاوازە و كاریگەری نابێت لەسەر كەمكردنەوەی توندوتیژییەكان.
"نیوەی پڕۆژەكە فەرمانی ئیداریی و پێکهێنانی پلە و پۆستی نوێیە، کە ئێمە پێویستمان بەمە نییە، ئێمە پێویستمان بە یاسای راستەقینە و جێبەجێکردنییەتی. یاسایەک کە بتوانێت سەرچاوەی دارایی بۆ خێزان دابین بکات و موچە دابین بكات بۆ بێوەژنەکان. ئێمە پێویستمان بە یاسای گرنگترە کە دەستی کار بۆ خەڵک بهێنێە بەرهەم و رێگریی لە سواڵکردن بکات"، دكتۆر محەمەد نەسرەدین وایوت.
هەروەها وتی "ئێمە یاسایەکمان دەوێت خێزان بپارێزێت، بەڵام ئەمەیان لەژێر ناوی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانییەوە هاتووە".
پڕۆژەیەك لەبەردەم ململانێدا
چاوەڕواندەكرێت، هۆڵی پەرلەمان ببێتە شانۆی ململانێی و ناكۆكی لەسەر پڕۆژە یاساكە، كە بەپێی وتەی پەرلەمانتار یوسرا رەجەب، لەئێستاوە دژایەتی بۆ دروستبووە.
یوسرا وتی "ھێشتا پڕۆژەكە نەهاتۆتە ناو هۆڵی پەرلەمان، هەندێك دژایەتی دەكەن، زۆر کەس بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەمە کەرامەتی پیاو دەشکێنێت و لە باوکایەتی کەم دەکات و دەڵێن دژی بنەماکانی ئاینی ئیسلامیش دەوەستێتەوە".
زۆر کەس بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ئەمە کەرامەتی پیاو دەشکێنێت و لە باوکایەتی کەم دەکات
"ئەم دژایەتییەی بۆ پڕۆژەكە هەیە، تەنیا پەیوەست نییە بە ئایین، مەزھەب و رەگەزەوە، بەڵكو ئەوەی دەیبینین پیاوسالاری بە تەواوەتی زاڵە بەسەر عەلمانییەکانیشدا. ئەوانیش بە ھەمان بیرو بۆچون تەماشای بابەتەکە دەکەن و پڕۆژەكە رەتدەكەنەوە، بەشێك لە ژنانیش دژین"، بەپێی وتەی یوسرا.
ئاهەنگ جەباری، پارێزەر و لێپرسراوی رێکخراوی ڤیان بۆ داکۆکیكردن لە مافی ژنان بۆ (كەركوك ناو)، وتی "دەیبینین بەرهەڵستییەكی زۆر بۆ پڕۆژە یاساكە هەیە، لەڕوی مەزهەبی، ئایینی و رەگەزییەوە، تەنانەت تیایاندا هەیە چالاکوانی ژنانن".
ئەو كە لە كۆبونەوەكەی كەركوك بەشداربوو، وتی "بەشێک لە ژنانی کۆمەڵگەی ئێمە نازانن ئەرک و مافیان لەناو خێزاندا چییە و بیری پیاوسالاری بەسەرماندا زاڵە بۆیە رەتیدەكەنەوە".
