تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە عیراق وەك چەكێكی بێدەنگ دژی ژنان بەكاردەهێنرێن، ئەوەش لەڕێی توندوتیژی ئەلكترۆنی و بڵاوكردنەوەی وتاری رق و كینە، كە تاڕادەیەك كاریگەریی لەسەر ژنان و ئامادەییان لەسەر پلاتفۆرمە ئەلكترۆنییەكاندا هەیە.
لە توندوتیژیی ئەلكترۆنیدا بەگشتی چالاكوانانی ژنان و ئەوانەی لە سیاسەتدا دەركەوتون دەبنە قوربانی، لەگەڵ ئەو ژنانەی هاوشانی پیاوان كاردەكەن و بونەتە خاوەنی ئابوری سەربەخۆی خۆیان، ئەوەش بەپێی سروشتی كارەكانیان.
وێرانكاریی توندوتیژییە ئەلكترۆنییەكان كەمتر نین لەو توندوتیژییە جەستەییەی لە واقعدا روبەڕوی ژنان دەبێتەوە، ئەوەش زیاتر لەڕێی ناوزڕاندن، سوكایەتیپێكردن، وتەی رق و كینە و هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆ بۆ ئامانجی جۆراوجۆر.
لە هەموشی مەترسیدارتر كە تەكنەلۆژیا ئاسانكاریی بۆ كردووە، لێشاوێك لە كۆمێنتی ئاست نزم و روخێنەر و بڵاوكردنەوەی پۆست و وێنەی هەڵبەستراو، هەنگاوی وێرانكەرتر دروستكردنی هەژمارە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییە جیاوازەكان بەناوی ئەوانەوە كە ئەو وێنە و وتارە ساختانە بڵاودەكاتەوە كە هێرشی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان جۆشتر دەدات.
لەسەدا 21ی ژنانی عیراق روبەڕوی توندوتیژی ئەلكترۆنی بونەتەوە، ئەوەش بەپێی توێژینەوەیەكی رێكخراوی ژنانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان و لەسەدا 43یان زیاتر لە جارێك و بەشێوەی جیاواز تووشی ئەو حاڵەتە بونەتەوە، ئەوەش لەكاتێكدایە لەسەدا 31ی پیاوانیش نایشارنەوە كە توندوتیژییان ئەنجامداوە.
نمونەی زیندوو
كۆتایی مانگی ئابی رابردوی ئەمساڵ، پۆلیسی كۆمەڵگەیی لە شاری كەركوك، دەستتێوەردانی لە كەیسێكی توندوتیژی ئەلكترۆنیدا كرد، كاتێك كچێكی خاوەنكار لەڕێی هێڵی فریاكەوتنی خێراوە سكاڵای كرد.
كەیسەكە بریتی بوو لە گێچەڵی ئەلكترۆنی كوڕێك لەڕێی هەژمارێكی خۆیەوە بۆ سەر هەژماری كچێك كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتیی فەیسبوك، كە رێكلامی بۆ بەرهەمە دەستكردەكانی خۆی دەكرد و لەناو بازاڕدا دوكانی هەیە.
ئینتسار كەریم، بەڕێوەبەری هۆبەی تواناسازی ئافرەتان لە دیوانی پارێزگای كەركوك بە (كەركوك ناو)ی وت "هێرشبەرەكە گێچەڵی ئەلكترۆنی بەردەوامی پێدەكرد و دەیویست ناچاری بكات واز لە كارەكەی بهێنێت و دوكانەكەی پێدابخات".
ئەو كچە، لەڕێی هێڵی گەرمی 911 كە تایبەتە بە فریاكەوتنی خێرا، پەیوەندی بە پۆلیسەوە دەكات و داوا دەكات رزگاری بكەن، "گێچەڵی ئەلكترۆنی زۆری پێكرابوو، زۆر بێزار و ماندوو كرابوو، هیچ چارەیەكی تری نەمابوو"، ئینتسار وایوت.
ئەو زیاتر وتی كە لە چەند كاتژمێرێكدا پۆلیسی كۆمەڵگەیی كێشەكەیان چارەسەركرد، بەبێ ئەوەی سروشتی چارسەرەكردنەكە رونبكاتەوە، بەڵام جەختیكردەوە "ئێستا كچەكە بە ئازادی و بێ ترس كاری خۆی دەكات".
ئینتیسار دەڵێت "زۆر حاڵەتی گێچەڵی مەترسیدار هەیە پۆلیسی كۆمەڵگەیی فریای دەكەوێت و چارەسەری دەكەن، بەڵام ئەگەر بزانن كێشەكە گەورەیە و پێیان چارەسەر نابێت، راستەوخۆ كەیسەكە رەوانەی دادگا دەكەن".
بەپێی توێژینەوەیەكی نەتەوە یەکگرتووەکان، توندوتیژی ئەلكترۆنی چەندین جۆری هەیە لە نێویاندا هاككردن، بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا بۆ چاودێریكردنی چالاکی و هەڵسوکەوتی کەسێک، لەوانە چاودێری شوێنی كاری ژنان و هەڵوێستەكانی لەڕێی تەكنەلۆژیا، هەروەها بەكارهێنانی كامێرا و ئاپەكانی پەیوەندیكردن بە ئامانجی دزینی پاسۆردی ئیمەیڵ و كۆپی كردنی نامە و كۆی پەیوەندییەكان، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆ بەبێ رەزامەندی خۆیان، یان لە بنەڕەتدا دروستكردنی وێنە و ڤیدیۆی دروستكراو.
ساڵی رابردوو مونا قەهوەچی، كەسایەتی سیاسی پێكهاتەی نەتەوەیی توركمان و سكرتێری پێشوی پەرلەمانی كوردستان، روبەڕوی لێشاوێك لە سوكایەتی و ناوزڕاندن بۆوە لەڕێی پلاتفۆرمە ئەلكترۆنییەكانەوە.
ئەو هێرشانە كاتێك دەستیپێكرد كە مونا قەهوەچی سەركردایەتی ئەو ناڕەزاییانەی كرد كە دژایەتی خۆیان بۆ بڕیارێكی دادگای فیدراڵی عیراق دەردەبڕی، بڕیارەكە بریتی بووە لە كەمكردنەوەی كورسی پەرلەمانی كەمینە نەتەوەییەكانی لە هەرێمی كوردستانی عیراق لە 11 كورسییەوە بۆ پێنج كورسی.
وێنە و ڤیدیۆیی ئاسایی مونا قەهوەچی لە ماوەی هەفتەیەكدا تێكەڵ بە وتاری گاڵتەئامێز و دروستكراو دەكرا و بەخێرایی لە ماوەی هەفتەیەكدا هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تەنی.
مونا قەهوەچی لە 25ی شوباتی 2024دا كاتێك بە بۆنەی رۆژی رۆژنامەگەریی توركمانی، كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هەبوو، 7600 كۆمێنتی بۆ هاتبوو، بەپێی خوێندنەوەی كۆمێنتەكان لەلایەن تیمی (كەركوك ناو)ەوە نزیكەی حەوت هەزاریان گاڵـتەكردن و سوكایەتی بوو، لە نمونەی "بڕۆ بۆ مەتبەخ".
هەروەها 6100 كەس ئیمۆجی پێكەنینیان لێدابوو، لە بەرامبەردا تەنیا 53 كەس ئیمۆجی دڵەكەیان بۆ دانابوو.
مونا وتی "من بەرگریی لە پێكهاتەی توركمان و مافەكانی توركمان دەكەم"، لەگەڵ جەختكردنەوە لەوەی هێرشی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیان و توندوتیژی ئەلكترۆنی بێدەنگی ناكەن لە بەرگریكردن.
بەپێی توێژینەوەیەکی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە مانگی ئازاری 2024دا بڵاوکراوەتەوە، ژنان لەسەر ئاستی جیهان 27 هێندە زیاتر لە پیاوان روبەڕوی گێچەڵی ئەلكترۆنی یان وتەی رقاوی بونەتەوە، سەرەڕای ئەوەی ئەگەری بەکارهێنانی ئینتەرنێت بە بەراورد بە پیاوان بە رێژەی لەسەدا 20 كەمترە.
توندوتیژی ئەلكترۆنی بە بێدەنگی تێدەپەڕێت
لە هەرێمی كوردستان كە لە چوار پارێزگا پێكهاتووە لەكۆی 19 پارێزگای عیراق، تەنیا 226 ژن لە ساڵی 2024دا سكاڵایان دژی ئەو توندوتیژییانە كردووە كە لەڕێی ئەلكترۆنییەوە بەرامبەریان كراوە، ئەوە بەپێی بۆچونی رێكخراوە ناوخۆییەكان كە چاودێری دۆخی ژنان دەكەن زۆر كەمترە بەرامبەر بەو توندوتیژییانەی روبەڕوی ژنان دەبێتەوە.
لەو ئامارە كە رێكخراوی هاریكاری یاسایی ژنان (WOLA) لە حوزەیرانی ئەمساڵ بڵاویكردەوە 70 ژن سكاڵایان كردووە دژی بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆكانیان بەبێ خواستی خۆیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا.
هەر بەپێی ئامارەكە 57 ژن سكاڵایان تۆماركردووە لەوەی هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی وێنە و ڤیدیۆی تایبەتییەكانیان دەكرێت، بەزۆری بە مەبەستی ناچاركردنیان بووە بە پێدانی پارە، یان قبوڵكردنی ئارەزووە سێكسییەكانی پیاوان.
گۆنا مەجید، ئەندامی تیمی رێكخراوی هاریكاری یاسایی ژنان كە پارێزەری خۆبەخش بۆ ئەو ژنانە دەگرن كە روبەڕوی توندوتیژی بە هەموو جۆرەكانی دەبنەوە، نیگەرانی خۆی نیشاندا لەوەی بەشێكی زۆری ئەو بڕیاری دەستگیركردنانەی لە چوارچێوەی توندوتیژی خێزانیدا دەردەچێت جێبەجێناكرێت، رەنگە ئەمە هۆكارێك بێت بۆ ئەوەی ژنان نەیانەوێت سكاڵا تۆماربكەن.
بۆ نمونە لە ساڵی 2024دا لەكۆی بڕیاری دەستگیركردنی 2093 كەس كە توندوتیژییان دژی ژنان ئەنجامداوە بە هەموو جۆرەكانییەوە (جەستەیی و ئەلكترۆنی)، 235 كەسیان دەستگیرنەكراون.
راپرسییەكی تر كە ئەمساڵ بڵاوكراوەتەوە، دەریخستووە لەسەدا 21ی ژنان لەكاتێكدا كە توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت، بێدەنگی هەڵدەبژێرن، بەڵام لەسەدا 55یان سكاڵا تۆماردەكەن.
هەروەها لەسەدا 39ی ژنان پێیانوایە لایەنەكان هاوكارنین لە چارەسەركردنی كێشەی ئەو ژنانەی روبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە، لە نێویاندا توندوتیژی ئەلكترۆنی، هەر بۆیە لەسەدا 64یان داوادەكەن دادگای تایبەتمەند بۆ ئەو پرسە هەبێت.
لەگەڵئەوەشدا بەپێی راپۆرتی ژنانی سەر بە نەتەوەیكگرتووەكان، لەسەدا 41ی ژنانی تەواوی عیراق پێیانوایە باشترین رێگا بۆ چارەسەركردنی توندوتیژی ئۆنلاین، دەستتوەردانی پۆلیسە، لە بەرامبەردا لەسەدا 36ی پیاوان ئەو بۆچونەیان هەیە.
هەروەها لەسەدا 27ی ژنان بە پێویستی دەزانن سیاسەتی پلاتفۆرمە ئەلكترۆنییەكان لەلایەن حكومەتەوە باشتر بكرێت و پێیانوایە ئەوە رێگەیەكی باشە بۆ بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی ئەلكترۆنی لەسەر بنەمای رەگەزیی.
سزا و دەستپێشخەریی ناوخۆیی بۆ بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی ئەلكترۆنی
دەنگێكی بەرز لە كۆمەڵگەی عیراقیدا هەیە كە هانی ژنان دەدات رێگەنەدەن توندوتیژییەكان بەبێ دەنگی تێپەڕن، ئەوەش وەك سەنگەرێكی بەهێز دەبینرێت بۆ بەرەنگاربونەوەی ئەوانەی توندوتیژی ئەلكترۆنی ئەنجام دەدەن، بەتایبەت لەكاتێكدا یاسا بۆ ئەو مەبەستە پشتیوانێكی بەهێزە.
به‌پێی یاسای سزادانی عیراقی، كه ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ری داوای چاككردن و جێبه‌جێكردنی كردووه، له دوایین بڕیاریدا، گێچه‌ڵی سێكسی بە هەموو جۆرەكانییەوە بە تاوان هەژماركردووە و "سزای زیندانی تا یه‌ك ساڵی بۆ دانراوه، له‌گه‌ڵ غه‌رامه‌ی داراییدا".
ئەوەی پەیوەستە بە هەرێمی كوردستانی عیراقەوە، یاسای تایبەت بە خۆیان هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كەیسی توندوتیژی ئەلكترۆنی، ئەوەش یاسای قەدەغەكردنی خراپبەكارهێنانی مۆبایلە.
بەپێی ماددەی 2ی یاساكە كە ئێستا لە هەرێمی كوردستان بەركارە، "هەر كەسێك ئەگەر بەخراپی تەلەفۆن یان مۆبایل یان هەر ئامێرێكی پەیوەندیكردنی تەلدار یان بێ تەل یاخود ئینتەرنێت یان پۆستی ئەلكترۆنی بۆ مەبەستی هەڕەشەكردن یان تۆمەت هەڵبەستن یان بڵاوكردنەوەی هەواڵی هەڵبەستراو یان كارێك كە شەرەف بریندار بكات... ئەگەر بەهۆی بڵاوكردنەوەیان و دابەشكردنیان سوكایەتی یاخود زیانیان پێبگات ئەوا بۆ ماوەیەك بەند(حبس) دەكرێت كە لە شەش مانگ كەمتر نەبێت و لە پێنج ساڵیش زیاتر نەبێت و بە غەرامەیەكیش سزا دەدرێت كە لە یەك ملیۆن دینار كەمتر نەبێت و لە پێنج ملیۆن دیناریش زیاتر نەبێت".
ئینتسار كه‌ریم عه‌بدوڵا، به‌ڕێوه‌به‌ری هۆبه‌ی تواناسازی ئافره‌تان له دیوانی پارێزگای كه‌ركوك، دەڵێت "پۆلیسی كۆمەڵگەیی لە عیراق زۆر گرنگە بۆ پشتیوانی ئەو ژنانەی گێچەڵی ئەلكترۆنیان پێدەكرێت، ژنان دەتوانن بێ دودڵی هانایان بۆ ببەن"، زیاتر وتی "من دڵنیاتان دەكەمەوە هەموو كەیسەكانتان بە نهێنی دەمێنێتەوە و پارێزراو دەبێت".
وتیشی "توندوتیژییەكە زۆر بووە، بەتایبەت پەلی كێشاوە بۆ ئەو كچانەی تەمەنیان لە خوار 18 ساڵانەوەیە و رەنگە لەبەر ترس و كاردانەوەی كەسوكار و كۆمەڵگە توندوتیژییە ئەلكترۆنییەكان قبوڵ بكەن".
لە كابینەی ئێستای حكومەتی عیراق كە محەمەد شیاع سودانی سەرۆكایەتی دەكات، هێڵێكی فریاكەوتنی مەركەزی (911) بۆ هەموو پارێزگاكانی عیراق بەردەستە و ژنان و هەموو ئەوانەی توندوتیژی و گێچەڵی ئەلكترۆنیان پێدەكرێت دەتوانن پەیوەندی بكەن.
لەگەڵئەوەشدا حكومەتی خۆجێی كەركوك، هێڵی گەرمی 497ی بەردەست كردووە، ئەویش تایبەتە بەو كچانەی روبەڕوی توندوتیژی و هەڕەشەكردن دەبنەوە.
پەیوەست بە هەرێمی كوردستان، هێڵی گەرمی 119 تایبەت بە توندوتیژی بەردەستە.
پۆلیسی كۆمەڵگەیی كە حكومەتی عیراق بۆ ئەو پرسانە پشتی پێدەبەستێت، بەشێكی كارمەندەكانی ژنن، ئەمەش لەپێناو ئەوەی ژنانن لەكاتی توندوتیژیدا بتوانن بەبێ ترس و سەلامەتتر پەیوەندیان پێوەبكەن.
لێپرسراوێكی پۆلیسی كۆمەڵگەیی سەر بە وەزارەتی ناوخۆ، وتی "هێلە گەرمەكانمان بەبێ بەرامبەر بەردەستن، ئامارەكانمان لە پرسی توندوتیژی و گێچەڵی ئەلكترۆنی شۆكهێنەرن، هەر بۆیە بەردەوام سیمینار و هۆشیاریی گشتی بڵاودەكەینەوە و هانی ژنان دەدەین بێدەنگ نەبن، چونكە حكومەت پێداگرە لەوەی بەرەنگاری توندی هێرشبەرەكان ببێتەوە".
لەسەدا 42ی ژنانی هەرێمی كوردستان پێشنیار دەكەن هۆشیاریی یاسایی و كۆمەڵایەتی بڵاوبكرێتەوە بۆ بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی ئەلكترۆنی، لە بەرامبەردا لەسەدا 28یان پێیانوایە لە كۆمەڵگەی عیراقدا مینبەری مزگەوت و پیاوانی ئایینی دەتوانن رۆڵیان هەبێت.
گونا مەجید لە رێكخراوی هاریكاریی یاسایی ژنان، پێیوایە بە بابەتیكردنی یاسای پەیوەست بە خراپبەكارهێنانی مۆبایل و ئامێرەكانی پەیوەندی، لەناو كۆلێژەكان و دروستكردنی پەیوەندییەکی باش لە نێوان وەزارەتەکانی (ناوخۆ، پەروەردە، خوێندنی باڵا، تەندروستی و ئەوقاف)، هۆكارێكی گرنگە بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی بە هەموو جۆرەكانییەوە.
لەگەڵئاماژەدان بە زیادكردنی رۆڵی میدیا و بەهێزكردنی رۆڵیان لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری و زیادكردنی ژمارەی ژنانی لێكۆڵەر لە نوسینگە و بەڕێوەبەرایەتی و بنكەكان تایبەت بە بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی.
*لەیلا ئەحمەد، بەشداریی لەم راپۆرتەدا كردووە
