پەری عوسمان، یەكێكە لە ژینگەپارێزانی عیراق، رۆژانە بە هەوڵی تاكەكەسی سەرقاڵی كۆكردنەوەی پیل و پاتری بەكارهاتووە، كە دوورنییە ببنە هۆی كارەساتی ژینگەیی و تەندروستی، بەتایبەت بۆ ژنانی دووگیان و كۆرپەلە، ئەگەر بە رێگایەكی زانستی چارەسەر نەكرێن.
"پیل و پاتری كاتژمێری ماڵ، كۆنترۆڵ و مۆبایل دوای بەكارهێنان و لەكاركەوتنیان فڕێی نادەین، كۆیاندەكەمەوە، رادەستی كەسی تری ناكەم، چونكە متمانەم نییە بە شێوەی زانستی لەناوببرێن"، پەری وای وت، ئەو ئەندازیاری سۆفتوێرە (بەرنامەسازی كۆمپیوتەر)، دەڵێت ئامانجی كارەكەی تەنیا پاراستنی ژینگەیە، بۆ ئەوەش، لە ماڵی خۆیەوە دەستیپێكردووە.
ئەوانەی پیل و پاتری كۆدەكەنەوە، تەنیا كەسێك و دوان نین، تادێت ژمارەكە زیاتر هەڵدەكشێت و ئەو هەڵمەتە لە لە پارێزگای سلێمانی تادێت فراوانتر دەبێت، كە زیاتر ئامانج لێی ژینگەدۆستییە نەك قازانج.
كۆمەڵێك ماددەی قورسی مەترسیدار لە پیل و پاتریدا هەن؛ كە كاریگەری نەرێنی و كارەستباریان بۆ سەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ هەیە، لەكاتێكدا زۆرینە بەبێ چارەسەر فڕێدەدرێن. پیل لە كاتی سوتاندندا دەبنە هۆی پیسبوونی هەوا، ئەگەر بكرێن بە ژێر زەوییەوە، پێكهاتەكانی خاك و ئاوی ژێرزەوی تێكدەدەن. بەپێی هۆشدارییەكانی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێمی كوردستان.
هەوڵی تاكەكەس لە غەمی گشتییدا
پەری عوسمان، لە سلێمانی نیشتەجێیە، 11 ساڵی رەبەقە ژینگە دەپارێزێت، بە تایبەت بە كۆكردنەوەی پیل و پاتری لەكاركەوتوو، تا تێكەڵ بە ژینگە نەبن.
"تائێستا 10 كیلۆ پیلم كۆكردۆتەوە"، سەرەتا هەر خۆی بوو، دواتر كەسی نزیكی و ئێستا هاوكارەكانیشی هانداوە هەمان كاربكەن، دوای كۆكردنەوەی پیلەكان رادەستی پەری دەكەن، ئەویش هەڵیاندەگرێتەوە، نە بە كەسی دیكەی دەدات نە دەیفرۆشێت، دەیەوێت دڵنیابێتەوە لە چارەسەركردنی و جارێكیتر تێكەڵ بە ژینگە نەكرێنەوە.
پەری وتی "هەر كەسێكیش كە پیل كۆدەكاتەوە و نازانێت چی لێبكات، دەتوانێت بە منی بدات، منیش دەینێرم بۆ ریسایلكینی تانجەرۆ"، كاتێك زانیویەتی پیل و پاتری چەندین ماددەی زیانبەخشی تێدایە بۆ خاك، ئاو و مرۆڤ، بڕیاریداوە شەڕێكی بێدەنگ دژی پیسبوون بەهۆی پیلەوە بكات.
پاتری و پیل؛ بەشێکیان ئەوانەن بۆ یەکجار بەکاردێن، بارگاوی ناکرێنەوە و تەمەن کورتن، هەندێكیشی توانای بارگاوی کردنەوەیان هەیە، بەڵام زۆربەی پیلەکان بۆیەک جار بەکاردێن، رێژەی بەکارهێنانی پیل و پاتری زیاتربوون و سەرچاوەی وزەن بۆ چەندین ئامێری وەكو رادیۆ، كاتژمێر، كۆمپیوتەر، مۆبایل، كۆنتڕۆڵ، حاسیبە، یاری منداڵان و سەدان ئامێری دیكەی ئەلیكترۆنی.
"تائێستا 60 كیلۆ پیلم كۆكردۆتەوە، .. زیانی بۆ تەندروستی هەیە، ماددە كیمیاییەكانی دەچنە خاكەوە و ژینگە پیسدەکەن" بەوتەی محەمەد عوسمان، كە بە تەنیا نزیكەی 12 ساڵە پیل كۆدەكاتەوە، هەر پیلی ماڵی خۆیان نییە، لە هەر شوێنێكی تر پیلی بینی هەڵیدەگرێتەوە، بەوەشەوە نەوەستاوە، گەیشتووە بە هەر كەسێك باسی زیانەكانی پیلی بۆ كردوون تا فڕێی نەدەن.
بەپێی راگەیاندنی دەستەی ژینگە؛ پیسبوونی خاك بە هۆی پاشماوە ئەلیکترۆنییەکان لە نمونەی پیل و پاتری و كۆمپیتەر و مۆبایل، جۆرێكی زۆر ترسناکە، چونکه ئەو مادانەی لێی دروستکراون زۆر زیانبەخشن. لە كاتێكدایە بە تەواوی شیبوونەوەی پیل لە خاكدا 300 ساڵی دەوێت.
بەرەنگاربوونەوەی كارەساتێكی ژینگەیی
"ئەگەرچی یەك دیناری بۆ من تێدانییە، بەڵام هیچ نەبێت ژینگەكە دەپارێزم"، محەمەد هاوكار كاسبكار و باوكی حەوت منداڵە، هاوكات ژینگەدۆستیشە، لەڕێی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە خەڵك هاندەدات ژینگە بپارێزن، خۆی بە كردار وادەكات، هەر كەسێك پیل كۆبكاتەوە ئەو لێی وەردەگرێت.
" لە تانجەرۆ، پیل و پاتری بچوك دەكەمە كورەیەكی ئاگرەوە و دەیانسوتێنم، تا فڕێنەدرێنە سروشتەوە، چونكە ریسایكلینی پیل نییە" دیارنییە رۆژانە چەند پیل كۆدەكاتەوە، هەندێك كەس هەیە كە دوو كیلۆ، یان پێنج یاخود سەروو 10 كیلۆ پیل و پاتری بە جارێك دەداتە محەمەد تا لە شوێنێك چارەسەریان بكات و راستەوخۆ تێكەڵ بە ژینگە نەبنەوە.
لە پیل و پاتریدا ماددە قورسەكانی وەكو قوڕقوشم، جیوە، کادمیۆم، مەنگەنیز، نیکڵ، ليسيوم، توتیا و زیو-ـی تێدایە، هەموویان مەترسیدارن بە پلەی یەكەم بۆ تەندروستی گشتی و پاشانیش ژینگە و ئاووهەوا، بۆیە دەستەی ژینگە دەڵێت باشترین چارەسەر ئەوەیە، ریسایكڵبكرێنەوە.
ساڵح نەجیب، پڕۆفسیۆر لە زانستە ژینگەییەكان و مامۆستای زانكۆ، دەڵێت ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان دەبنە پاشماوە، تەنیا پاترییەكەی نییە، بەڵكو بەگشتی كۆمەڵێك پێكهاتەی تێدایە كە جێگەی مەترسیین بۆ مرۆڤ، ئەوەش نەك تەنیا لە هەرێمی كوردستان، لە هەموو دونیادا بە شێوەیەكی تەندروست ریسایكڵ ناكرێنەوە.
ئەو ماددانەی لە پێكهاتەی پیل و پاتری و ئامێرە ئەلیكترۆنییەكاندا هەن، "كاریگەری خراپ دەكەنە سەر ژنانی دووگیان و منداڵان، بۆ كەسی هەستیار و بەتەمەنەكانیش"، بەشێك لەو توخم و ماددانە دەچنە ئاووهەوا یان خاكەوە، لەوێوە تێكەڵ بە بەرهەمی روكی دەبن و لەوێشەوە بۆ جەستەی مرۆڤ.
ساڵح نمونەی قورقوشم دەهێنێنەوە، كار دەكاتە سەر دەماری مرۆڤ و توشی توڕەبونی دەكات، چونكە جێی كالسیۆم دەگرێت لە ناو ئێسك، یان جیوە كە لە منداڵدا هۆكارێكە بۆ نەخۆشی ئەنیمیای خوێن، هەروەها وتی، هەر یەكێك لەو ماددانە ئەگەر سنوری خۆی لە ئاووهەوا و خاكدا تێپەڕاند، ئەوە لێكەوتەی تەندروستی و مەترسیداری دەبێت.
بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی تەندروستی جیهانی، كە ساڵح نەجیب دەڵێت ساڵی 2023 بڵاوبۆتەوە، قەبارەی پاشماوەی ئامێری ئەلیكترۆنی بەشێوەیەكی بێشومار لە زیادبوندایە، تەنیا لە ساڵی 2019ـدا جیهان سەرو 53 ملیۆن تۆن لەو پاشماوەیەی هەبووە و تەنیا سەدا 17.ـی كۆكراوەتەوە بۆ ریسایكڵین.
"پێویستە خەڵك لە خراپی پیل و پاتری ئاگاداربكرێتەوە، كە چەندین نەخۆشی پێوەیە، سەرەتا پێویستمان بە پەروەردەی ژینگەییە تابتوانین لەم كارەساتانە خۆمان بپارێزین" پسپۆڕەكەی زانستی ژینگەیی وای وت.
پاتری و پاشماوە ئەلكترۆنییەكان، كە بەهۆكارێكی پیسبونی ژینگە دادەنرێن، لەكاتێكدایە لە سەدا 90ـی خەڵك هەوای پیس و ناتەندروست هەڵدەمژن، لە نێویاندا هەوای عیراق یەكێكە لە "هەرە پیسترینی" وڵاتانی دنیا، ئەوەش بەگوێرەی (ئا کیو ئێر) کە کۆمپانیاییەکی سویسری تەکنۆلۆژیی کواڵیتی هەوایە.
رێكخراوی تەندروستیی جیهانی هۆشداری دەدات كە پیسبونی هەوای ناو ماڵ و دەرەوە، لە هەڕەشە گەورەكانی سەر ژیانی مرۆڤن کە ساڵانە دەبنەهۆی مردنی پێشوەختەی حەوت ملیۆن كەس لە جیهاندا.
ئومێد عومەر، سەرپەرشتیاری بەشی ژینگەییە لە (پڕۆژەی پێنجوێن شاری فێربوون)، كە چالاكییەكیان هەڵمەتی كۆكردنەوەی پیلە، بۆ ئەوەش لە دوكان و مزگەوت و شوێنە گشتییەكاندا، سەتڵی و شوێنی تایبەتیان بۆ كۆكردنەوەی داناوە، جگە لە هۆشیاری و باسی زیانەكانی بۆ ژینگە و تەندروستی مرۆڤ.
"پیل لە 12 ماددەی ژەهراوی پێكهاتووە، چەندین نەخۆشی پێوەیە لە نێویاندا شێرپەنجە، یەك پیلی قەڵەمی توانای پیسكردنی یەك تۆن خاكی هەیە بۆ ماوەی 50 ساڵ"، ئومێد غەمی ئەوەیەتی خەڵك ئاگاداری زیانەكانی پیل نیین، تەنانەت زۆرێك لەمنداڵان دەیانخەنە دەمیانەوە و یاریان پێدەكەن.
شارەوانی سلێمانی ئەزمونێكی تارادەیەك تاڵی لەگەڵ كۆكردنەوەی پیل و پاتری بچوكدا هەیە، پێشتر لە هەندێك شوێن سندوقی دادەنا، بە تایبەت لە بازاڕ، بەڵام خاڵی بوون لە پیل، لەبری ئەوە خەڵك كلێنس و دەبەی ئاوو و پاشماوەی دیكەیان تێكردووە.
زەردەشت رەفیق، وتەبێژی شارەوانی سلێمانی دەڵێت رۆژانە سەروو هەزار تۆن خۆڵ و خاشاك دەبرێتە ریسایكڵینەكە، "لەوێ خوڵ و خاشاكەكان لەیەكتر جیادەكرێنەوە، ئەوەی بەكەڵكی دووبارە بەكارهێنانەوە بێت دەكرێت بەسوتەمەنی" بەڵام سەدا 75ـی خۆراكە و ئەوانیتر پلاستیك، پیل و شتی دیكەیە. ئەو وای وت.
لە سلێمانی كارگەیەكیش هەیە بۆ ریسایكڵی پاتری ئۆتۆمبێل، زیاتر لە حەوت ساڵە كاردەكەن، لە مانگێکدا سێ بۆ چوار هەزار تۆن پاتری لەکارکەوتوو ڕیسایکڵ دەكەنەوە.
بەپێی یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان، پیسكردنی ژینگە و ئاووهەوا، سزای زیندانی و غەرامەی تا 200 ملیۆن دیناری بۆ دانراوە، ئەوەش بەپێی جۆر و شێوازی سەرپێچیی دەگۆڕێت.
پەری عوسمان، بەداخەوەیە كە رێگایەكی زانستی وەكو ریسایكڵکردنەوە نییە تا ژینگە لە ژەهری پیل و پاتری رزگار بكرێت، تەنانەت رێنمایی پێویستیش بۆ خەڵك نییە، بۆیە ئەویش تەنیا رێگای بەردەمی ئەوەیە ئەو سەدان پیلەی كۆیدەكاتەوە بیاننێرێت بۆ تانجەرۆ بۆ بەرهەمهێنانی وزەی دیكە، كە ئەوەش بۆ خۆی جۆرێك لە هەڕەشەی بۆ سەر ژینگە تێدایە.
